علاوه بر شهر بیشاپور ، آثار قلعه دختر و قلعه پسر و نقوش تنگ چوگان و غار شاهپور نیز از دیگر ویژگی های آثار دوره ساسانی این محدوده می باشند. شهر بیشاپور در بخش شرقی و جنوبی توسط خندق و در شمال توسط کوهستان و قلعه و در غرب توسط رودخانه شاهپور محصور و محافظت می شده است. وجود روخانه پر آب شاهپور و چشمه ساسان از اهمیت ویژه این منابع آبی در فرایند شکل گیری شهر تاریخی بیشاپور حکایت دارند. هر چند تا به امروز بخش بسیار محدودی از آثار تاریخی شهر بیشاپور کاوش شده است و نمی توان نظر قطعی در مورد چگونگی پراکندگی آن ارایه داد. اما با نگاهی اجمالی می توان دریافت که بیشتر آثار دوره ساسانی در بخش شمالی شهر ایجاد شده و این شهر در دوره اسلامی به سمت جنوب گسترش یافته است . به طوری که آثار شناخته شده تا به امروز در بخش شمالی شهر مانند معبد آناهیتا و تالار تشریفات و بقایای برج و بارو تعلق آن را به دوره ساسانی آشکار می سازد و آثار بخش جنوبی شهر همانند بقایای مسجد جامع نیز حکایت از اسلامی بودن این آثار دارند.

تاریخچه مختصر مطالعات و پژوهش های انجام یافته در مجموعه بیشاپور

از آنجایی که درگذشته بیشتر موسسات علمی و پژوهشی و یا گروه هایی به نمایندگی از موزه های معتبر خارجی ماموریت می یافتند در آثار مهم ایران به کاوش و مطالعه بپردازند، بیشاپور نیز به دلیل اهمیت خاص خود مورد توجه گروه های خارجی نهاده شد. خصوصاً این که این شهر به دلایل تاریخی و همچنین ویژگی های طبیعی منطقه از میان دیگر کوره های دوره ساسانی (استخر ، شهر گور، دارابگرد ، ارجان) فزونی خاصی داشت و همچنین از نظر شهرسازی و معماری نیز حایز اهمیت فوق العاده ای می باشد. بنابراین در فاصله زمانی سال های 1319 ـ 1314 هجری شمسی ژرژسال و گیرشمن به نمایندگی از طرف موزه لوور پاریس اقدام به حفاری و کاوش در این شهر نمودند و در این کاوش ها بخشی از آثار دوره ساسانی شهر در جبهه شمالی آن آشکار گشت . این کاوش ها ادامه پیدا نکرد و به مدت 30 سال وقفه در آن صورت پذیرفت، تا این که انتها اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه گروهی را به سرپرستی دکتر علی اکبر سرفراز باستان شناس ایرانی مأمور ادامه حفاری و بازسازی این شهر نمود که این عملیات نیز از سال 1347 لغایت 1357 تداوم داشت.

بعد از انقلاب اسلامی برای سال های متمادی به جز فعالیت هایی در مورد نگهداری و نگهبانی از مجموعه اقدام خاصی صورت نگرفت تا این که مجدداً از چند سال گذشته کاوش های باستان شناسی و مرمت آثار مجموعه از سر گرفته شده که می توان به کاوش های دکتر علی اکبر سرفراز در اطراف معبد آناهیتا و حفاری اندکی که در کاخ والرین صورت گرفت اشاره کرد که البته این کاوش ها به دلیل نبود فرصت کافی و اعتبار لازم ناتمام مانده است. مهندس مهریار نیز به اتفاق باستان شناسان عضو گروه مرکز شهر یعنی اطراف بنای یادبود و بقایای مسجد جامع را مورد کاوش قرار داده اند. هر چند این اقدامات می توانست آغازی بر فعالیت های گسترده باستان شناسی ، مرمت ، سامان دهی و معرفی مجموعه باشد لیکن از دو سال گذشه با رکود و توقف روبرو گشت.

آنالیز ساختار طبیعی و چگونگی شکل گیری مجموعه بیشاپور

عمده ترین دلیلی که بر فرایند شکل گیری مجموعه بیشاپور در این منطقه می توان اشاره کرد طبعا ساختار طبیعی و شرایط زیست محیطی مناسب آن می باشد که شهر بیشاپور را از دیگر شهرهای ساسانی (استخر ، شهر گور، دارابگرد ، ارجان) متمایز می سازد . طبیعت زیبای منطقه که ترکیبی است از کوه های مرتفع ، تنگ چوگان ، رودخانه پر آب شاهپور ، وجود داشت حاصلخیز و سرسبز و باغ های مرکبات و چشمه ساسان ، شهر تاریخی بیشاپور را به محیط پیرامون خود مرتبط ساخته است. از سوی دیگر آثار تنگ چوگان شامل نقوش برجسته و غار شاهپور و قلعه دختر و قلعه پسر بر فراز کوه مشرف به شهر و پل ساسانی رودخانه شاهپور و خندق پیرامون شهر از عناصر تاریخی و معماری هستند که هویت خاصی به مجموعه بیشاپور می بخشند. وجود شبکه معابر و گذرگاه های درون شهر خصوصا در محور شمالی ـ جنوبی و تلاقی آن با محور شرقی ـ غربی در محدوده مرکزی شهر یعنی جایی که بنای ستون یادبود قرار داد و در امتداد پل دوره ساسانی واقع شده است . و توجه به بناهای تشریفاتی ـ مذهبی شهر که در بخش شمالی نهاده شده و از نظر حفاظتی و امنیتی با وجود برج و باروی کنار آن و قلعه دختر که نقش مهمی در تأمین امنیت آنه ایفا می کرده است، از نظر معماری و شهرسازی جالب توجه است خصوصا آن که هماهنگی و نظم در ساختار طبیعی مجموعه و فرایند شکل گیری شهر و آثار آن به خوبی هویدا می باشد و به عبارتی می توان گفت ساسانیان شهری را بنا کردند که با طبیعت منطقه عجین شده است و ساختار طبیعی و تاریخی، امنیتی، مالی ، سیاسی و نظامی منطقه را شکل دیگری بخشیده اند . از آن رو که این شهر بر سر راه شاهی نهاده شده و از نظر سیاسی و نظامی حایز اهمیت می باشد. شرایط زیست محیطی مناسب منطقه نیز نقش مهمی در تأمین معیشت و اقتصاد جامعه ایفا می کند. وجود مراتع طبیعی چون کوه و رودخانه و ایجاد خندق و دژ امنیت شهر و شهفرایندان را تأمین می کند و قرار دریافت شهر در سطحی بالاتر از دشت شهر را از چشم انداز زیبایی برخوردار و از خطرات مختلف از جمله سیل نیز محافظت می کرده است . به هر حال تمامی این شرایط مالی ـ اجتماعی ـ زیست محیطی و غیره در شکل گیری و تکامل شهر بیشاپور نقش مهمی ایفا کرده اند.